|
The Category of Dynamic Modality in Old Uyghur Turkish: The Example of Maitrisimit Nom Bitig
ŞEN UZUNOĞLU, Hülya
JMTS, C. Eralp Alışık Memorial Issue . II, 2023, 20(4): 717-741; DOI: 10.58785/MTAD.20.2023.4.46
Published online: 15 April 2024
Article (PDF 5,2 MB)
ÖZET
Ölçünlü Türkçede olumlu şekli -A bil-, olumsuz şekli -AmA- ile teşkil edilen yeterlilik kategorisini karşılamak için Eski Türkçe döneminden günümüze Türk dilinde u- fiili başta olmak üzere bol-, al- ve bil- fiilleri kullanılmaktadır.
Eski Uygur Türkçesi döneminde yeterlilik kategorisini meydana getiren yapıların kurulum çeşitliliği dikkat çekmektedir. Bu çalışmada Eski Uygur Türkçesinde yeterliliğin olumlu ve olumsuz kurulumunu işaretleyen yapılar, özellikleri, kullanılış şekilleri ve bu yapıların bağlam içerisinde kazandıkları anlamlar, Maitrisimit Nom Bitig’de (<Skr. maitreya-samiti) incelenmiştir. Çalışmada, Budist Türk çevresi çeviri eserlerinden biri olan Maitrisimit Nom Bitig’in Sengim ve Hami nüshaları esas alınmıştır.
Eski Uygur Türkçesinde yeterlilik kategorisinin teşkili, -U, -gAlI, -p zarf-fiil eklerinden birini alan esas fiile u- yardımcı fiilinin veya -gAlI zarf-fiil ekini alan esas fiile bol- yardımcı fiilinin getirilmesi ile sağlanmaktadır. Maitrisimit Nom Bitig’de yeterlilik, Eski Uygur Türkçesindeki yeterliliği oluşturan yapılara paralel olarak kurulmaktadır. Bununla birlikte eserde u- yardımcı fiiline -a zarf-fiil ekini almış esas fiilin bağlanmasıyla da yeterlilik ifadesinin oluşturulduğu tespit edilmiştir. Yeterliliğin olumsuz ifadesi eserde -a, -ı, -U, -gAlI zarf-fiil eklerinden birini alan esas fiile -mA olumsuzluk ekini alan u- yardımcı fiilinin ya da -gAlI zarf-fiil ekli esas fiile -mA olumsuzluk eki almış bol- yardımcı fiilinin getirilmesiilesağlanmıştır.
ANAHTAR SÖZCÜKLER
Eski Uygur Türkçesi, Maitrisimit Nom Bitig, yeterlilik kategorisi, tasvir fiilleri, yeterlilik fiili
ABSTRACT
The category of dynamic modality is formed by the affirmative form -A bil- and the negative form -AmA- constructions in standard Turkish. For this category, the verbs u-, bol-, al- and bil- are used in modern Turkish dialects since Old Turkish. In Old Uyghur Turkish, the diversity of the constructions that constitute the category of dynamic modality draws attention. The subject of this study is the structures marking the affirmative and negative constructions of dynamic modality, the features of these structures, the way they are used and the meanings they gain in the context in Maitrisimit Nom Bitig (<Skr. maitreya-samiti) from the Old Uyghur Turkish period. The study is based on the Sengim and Hami copies of Maitrisimit Nom Bitig, one of the translation works of the Buddhist Turkish environment. In Old Uyghur Turkish, the formation of the category of dynamic modality is expressed in two ways: by attaching the auxiliary verb u- to the main verb that takes one of the gerund suffixes -U, -gAlI, -p; by attaching the auxiliary verb bol- to the main verb that takes the gerund suffix -gAlI. These structures that form the sufficiency in Old Uyghur Turkish are the same in Maitrisimit Nom Bitig. However, in addition to these constructions, in Maitrisimit Nom Bitig, it is determined that the expression of dynamic modality was also formed by attaching the main verb taking of the gerund suffix -a to the auxiliary verb u-. Moreover, the negative expression of dynamic modality is marked with two different structures in the work: by adding the auxiliary verb u-ma- to the main verb, which takes one of the gerund suffixes -a, -ı, -U, -gAlI; adding the auxiliary verb bol-ma- to the main verb with the gerund suffix -gAlI.
KEYWORDS
Dynamic modality, potential verb, Old Turkish, Old Uyghur Language, Maitrisimit Nom Bitig
KAYNAKLAR / BIBLIOGRAPHY
AĞCA F. (2010) Budist Türk Çevresi Metinlerinde Olumsuzluk ve Yokluk Şekilleri. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
AĞCA F. (2015) Eski Uygurca İştikaklı İkilemeler Üzerine. Alkış Bitiği Kemal Eraslan Armağanı içinde(ed. Bülent Gül). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları. 17-30.
ALYILMAZ C. (2003) Bugut Yazıtı ve Anıt Mezar Külliyesi Üzerine. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 13, 11-21.
BANGUOĞLU T. (2007) Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
BARUTCU ÖZÖNDER S. (2002) Eski Türklerde Dil ve Edebiyat. Türkler Ansiklopedisi. C 3, 481-501.
BARUTCU ÖZÖNDER S. (1996) Buddha’nın Dört Asil Gerçeği. Uluslararası Türk Dili Kongresi 26 Eylül 1992-1 Ekim 1992) içinde, Ankara: TDK Yayınları, 373-423.
CAFEROĞLU A. (2015) Türk Dili Tarihi. Ankara: Altınordu Yayınları.
CLAUSON S. G. (1972) An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
ÇAĞATAY S. ve TEZCAN S. (1976) Köktürk Tarihinin Çok Önemli Bir Belgesi: Sogutça Bugut Yazıtı. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 23-24 (1975-1976), 245-252.
EDİSKUN H. (1999) Türk Dilbilgisi Ses Bilgisi-Biçimbilgisi-Cümlebilgisi. İstanbul: Remzi Kitabevi.
ELVERSKOG J. (2020) Budist Uygur Edebiyatı (çev. Mustafa AĞCA-Dilek UZUNKAYA). Ankara: TDK Yayınları.
ERCİLASUN A.B. (2016) Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları. İstanbul: Dergâh Yayınları
ERDAL M. (2004) A Grammar of Old Turkic. Brill Handbook of Oriental Studies, Leiden-Boston.
ERASLAN K. (1980) Eski Türkçede İsim-Fiiller. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
ERASLAN K. (2012) Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
ERK EMEKSİZ Z. (2008) Türkçede Kiplik Anlamının Belirsizliği ve Anlamsal Roller. Dil Dergisi.141: 55-66.
GABAIN von A. (1953) Türkçede Fiil Birleşmeleri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten,I, 16-28.
GABAIN, von A. (1957) Maitrisimit, die alttürkische Version eines Werkes der buddhistischen Vaibhāśika Schule.Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
GABAIN von A. (2007) Eski Türkçenin Grameri (çev. Mehmet AKALIN). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
GENCAN T. N. (1979) Dilbilgisi. Ankara: TDK Yayınları.
GENG S. (2008) Study on the Uighur Maitrisimit (Hami Version). Pekin: Central University for Nationalities Press.
GUZEV V. G. ve DENİZ YILMAZ Ö. (2004) Opıt postroyeniya ponyatiynogo apparata teorii turetskoy grammatiki: Uçebnoye pospbiye na turetskom yazıke. İzdatel’stvo S. – Peterburgskogo universiteta, S.-Peterburg.
GÜNAY Ü. ve GÜNGÖR H. (2019) Türklerin Dini Tarihi/Başlangıçlarından Günümüze. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
HATİBOĞLU V. (1969) Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
HENGİRMEN M. (2009) Dilbilgisi ve Dilbilim Terimleri Sözlüğü. Ankara: Engin Yayınevi.
KARAAĞAÇ G. (2013) Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
KARAAĞAÇ G. (2009) Türkçenin Sözdizimi. İstanbul: Kesit Yayınları.
KARAHAN L. (2009) Türkçede Söz Dizimi. Ankara: Akçağ Yayınları.
KLIMKEIT H. J. (2009) Türk Orta Asyasında Budizm (çev Mehmet T. BERBERCAN). Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi. 26, 93-108.
KORKMAZ Z. (2010) Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
KORKMAZ Z. (1959) Türkiye Türkçesinde “İktidar” ve “İmkân” Gösteren Yardımcı Fiiller ve Gelişmeleri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten. 107-124.
LAUT J.P. (1986) Der frühe türkische Buddhismus und seine literarischen Denkmäler. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
MEHMET G. (2007) Yeterlilik Kategorisi ve Salar Türkçesindeki Görünümü. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, C 4, S 3, 80-90.
ŞEN S. (2017) Eski Türkçenin Deyim Varlığı. Ankara: TDK Yayınları.
TEKİN Ş. (1976) Uygurca Metinler II. Maytrısimit. Burkancıların Mehdîsi Maitreya ile Buluşma Uygurca İptidaî Bir Dram (Burkancılığın Vaibhāṣika tarikatine âit bir eserin Uygurcası). Ankara: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
TEKİN Ş. (1980a) Die uigurische Übersetzung eines Werkes der buddhistischen Vaibhāṣika-Schule. 1. Teil: Transliteration, Übersetzung, Anmerkungen. Berlin: Akademie Verlag.
TEKİN Ş. (1980b) Die uigurische Übersetzung eines Werkes der buddhistischen Vaibhāṣika-Schule. 2. Teil: Analytischer und rücklaüfiger Index. Berlin: Akademie Verlag.
TEKİN Ş. (1992) Eski Türkçe. Türk Dünyası El Kitabı içinde, C 2, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 69- 119.
TEKİN T. (2016) Orhon Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
TEKİN T. (2017) Irk Bitig. Ankara: TDK Yayınları.
TEKİN T. (2013) On Uigur {-gAlI} bol-, {-gAlI} boltuk-. Makaleler 2 Tarihi Türk Yazı Dilleri içinde, Ankara: TDK Yayınları, 483-490.
TOPALOĞLU A. (2019) Karşılaştırmalı Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Dergâh Yayınları.
TÜRKÇE SÖZLÜK (2011) haz. Şükrü Halûk AKALIN... [ve başk.] 11. bS. Ankara: TDK Yayınları.
WILKENS J. (2021) Eski Uygurcanın El Sözlüğü -Eski Uygurca-Almanca-Türkçe. Göttingen: Akademie der Wissenschaften zu Göttingen.
YILDIZ S. B. (2019) Eski Uygurca Maitrisimit’te İkilemeler (Kumul Nüshası). İstanbul: Beykent Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
YUNUSOĞLU M. (2020) Budist Türk Çevresi Eserlerde Metaforlar. Ankara: TDK Yayınları.
|
https://orcid.org/0000-0001-6104-9703