|
A Study on Sürsat Tax
KÖK, Ali
JMTS, C. Eralp Alışık Memorial Issue . II, 2023, 20(4): 756-781; DOI: 10.58785/MTAD.20.2023.4.48
Published online: 15 April 2024
Article (PDF 9,6 MB)
ÖZET
Devletler, yapacakları bayındırlık, eğitim, emniyet, imar, sağlık, savaş, savunma gibi icraatlar ile devlet görevlilerinin maaşları, hükümdar sarayı ve ordunun masraflarını karşılamak için gelirlere ihtiyaç duyarlar. Bu ihtiyaçların karşılanması için tercih edilen yöntemlerden biri de ülke topraklarında yaşayan yani kendilerine tâbi olan halktan alınan vergiler olmuştur. Söz konusu vergilerden biri de özellikle savaş gibi olağanüstü durum ve zamanlarda hareket hâlinde olan ordudaki askerler ile binek ve yük hayvanlarının memleket sınırları içerisindeki iaşesinin temini ve bunların belirlenen noktalara nakledilmesi yükümlülüğünün sefer güzergâhı üzerindeki reayanın üzerine yüklendiği, başlangıçta aynî ve geçici bir yükümlülük iken devlet ekonomisinin kötüye gitmesi nedeni ile daha sonra nakdî ve sürekli bir vergiye dönüşen, XIX. yüzyılda ise reayaya verdiği ekonomik zarardan ötürü kaldırılan sürsat vergisidir.
Türk devletlerinin askerî hareketlere nasıl hazırlandıkları, hazırlanan ordunun sevkinin uzun mesafelere nasıl gerçekleştiği, iaşesinin hangi yöntemlerle temin edilerek ulaştırıldığı hususlarının daha anlaşılır kılınıp aydınlatılması açısından büyük önem arz eden sürsat vergisi üzerinde dikkatle durulması gerekmektedir. Konuyla ilgili bugüne kadar yapılan çalışma ve incelemelerde, sürsat vergisi ile ilgili değerlendirmelerin sınırlı kalması, söz konusu verginin etimolojisi, mahiyeti ve kullanım alanlarının belirlenmesi hususunda ciddi ve derli toplu bir araştırmanın ortaya konulmamış olması bizi bu tür bir araştırmaya sevk etmiştir. Bu nedenle hazırlanan bu çalışmada ilgili Türk devletlerine ait kaynak ve devlet yazışma belgelerinden faydalanılarak sürsat vergisi, bu verginin anlamı, etimolojik, filolojik ve tarihî açıdan incelenmesi, muhteva ve kullanım alanının tespiti, döneme ait kaynaklarda hangi şekillerde tespit edildiği, ilk ne zaman hangi Türk devletinde ortaya çıktığı, Türk kültür alanının hangi sahalarında tanıklandığı, muadili ve mukabili olan yükümlülüklerin neler olduğu, bu verginin tarh ve tahsil miktarının nasıl belirlendiği, bu işler için kimlerin görevlendirildiği, sefer esnasında reaya üzerine tahakkuk ettirilen diğer aynî vergiler ile mukayesesi üzerinde durulacaktır.
ANAHTAR SÖZCÜKLER
Mükellefiyet, Olağanüstü Vergiler, Örfî Vergiler, Sürsat, Orta ve Modern Dönem Türk Devletleri.
ABSTRACT
Countries need revenue to cover the expenses of activities such as public works, education, security, development, health, war, defence, and salaries of state officials, costs of the royal palace and the army. One of the preferred methods to meet these needs was the taxes collected from the people living in the territory of the country, that is, subject to them. One of these tax was sürsat, which was used to provide soldiers in the army food, as well as the mount and pack animals on the move in extraordinary circumstances and times such as war – within the borders of the country and transport them to designated points. Initially, it was an in-kind and temporary obligation on the rayah (i.e. subjects) on the expedition route. However, over time, it turned into a cash and permanent tax because the state economy went bad. It was abolished in the eighteenth century due to the financial damage it brought on the rayah.
It is necessary to pay attention to sürsat tax which is of great importance in terms of shedding light on and clarifying how Turkish countries used to ready themselves for military actions, how the prepared army is dispatched to long distances, and by which methods they provided for and delivered their food. In the studies and examinations on the subject, the limited evaluations of the sürsattax and no serious and well-coordinated study has been put forward on the determination of the etymology, nature and usage areas of this tax, all of which have led us to conduct this study. Hence, this study will investigate sürsat taxin terms of its etymological, philological, and historical aspects with the help of various sources (documents) and state correspondence belonging to the related Turkish states in question and will emphasize determination of its content and areas of application, what forms it was determined in the sources of the period, and when it first appeared in which Turkish state, which areas of Turkish culture it was witnessed in, what its equivalent and counterpart obligations were, how its levy and collection amount were determined, who was assigned for these works, and its comparison with other in-kind taxes accrued on the rayah during expeditions.
KEY WORDS
Liability, Extraordinary Taxes, Civil Taxes, Sürsat, Medieval and Modern Turkish States
KAYNAKLAR / BIBLIOGRAPHY
AKDAĞ, Mustafa (1999) Türkiye’nin İktisadî ve İçtimaî Tarihi. C. 1, 1999, Ankara: Barış Yayınevi.
AKKUŞ, Muzaffer (1995) Kitab-ı Gunya. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
ALTAYLI, Seyfettin (2018) Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
ARSLAN, Hasan (2022) 17. Yüzyılda Ayntâb Sancağında Sürsat Yükümlülüğü. Gaziantep Üniversitesi Journal of Social Sciences, Yıl: 2022, Sayı: 21(3), s. 1733-1765.
ARSLAN, Hasan (2022b) Malatya Sancağında Sürsat (17. Yüzyılda). Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, Ocak/January (2022), Cilt/Volume: 21, Sayı/Issue: 81, s. 365-390.
ATA, Aysu (1998) Nehcü’l-Ferādįs, Uştmaḫlarnın͡g Açuḳ yolı, III Dizin-Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
ATALAY, Besim (1945) Ettuĥfet'üz-zekiyye fil-lûġat-it-Türkiyye. İstanbul.
AYVERDİ, İlhan (2011) Asırlar Boyu Târihî Seyri İçinde Misalli Büyük Türkçe Sözlük 3 (O-Z). 4. Baskı, İstanbul: MAS Matbaacılık AŞ.
BAMMATOV, Z. Z. (1969) Kumıksko-Russkiy Slovar'. Moskva.
BANGUOĞLU, Tahsin (2011) Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
BASKAKOV, N. A. (1958) Karakalpaksko-Russkiy Slovar'. Moskva.
BASKAKOV, N. A. (1963), Nogaysko-russkiy slovar'. Moskva.
BASKAKOV, N. A., A. ZAJĄCZKOWSKİ, S. M. SZAPZAL (1989) Karaimsko-Russko-Pol'skiy Slovar'. Moskva.
Başkirsko-Russkiy Slovar'. Akademiya Nauk SSSR, Başkirskiy Filial İnstitut İstorii, Yazıka i Literatura, Moskva 1958.
BİLGE, Rıfat (1928) El-Kavâninü’l-Külliye li zabtı’l-luġati’t-Türkiyye. İstanbul.
CLAUSON, Sir Gerard (1972) An Etymological Dictionary of Pre-thirteenth-Century Turkish. Oxford.
ÇAĞBAYIR, Yaşar (2017) Arap Asıllı Türk Alfabesiyle Yazılmış Türkçenin Söz Varlığı Ötüken Osmanlı Türkçesi Sözlüğü. İstanbul.
ERGİN, Muharrem (2004) Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Basım/Yayın/Tanıtım.
ERTAŞ, M. Yaşar (2000) Mora’nın Fethinde Osmanlı Sefer Organizasyonu (1714-1716). İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Lisans Tezi.
FAZILOV, E. (1966-1971) Starouzbekskiy Yzık. Horezmiyskie pamyatniki XIV veka. C. I-II, Taşkent 1966-1971.
GRØNBECH, K. (1942) Komanisches Wörterbuch, Türkischer Wortindex zu Codex Cumanicus. Kopenhagen: E. Munksgaard.
GÜÇER, Lütfi (1964) XVI- XVII. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğu’nda Hububat Meselesi ve Hububattan Alınan Vergiler. İstanbul: Simurg Kitabevi.
HACALOĞLU, Recep Albayrak (1992) Azeri Türkçesi Dil Kılavuzu. Ankara.
HINZ, Walther (1990) İslâm’da Ölçü Sistemleri. (çev. Sevim ACAR), İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi.
İNALCIK, Halil (1980) Military and Fiscal Transformation in the Ottoman Empire, 1600-1700. Archivum Ottomanicum, VI, 283-337.
İNALCIK, Halil (2000) Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi. C. I, İstanbul.
İŞBİLİR, Ömer (2002) Osmanlı Ordularının İâşe ve İkmâli: I. Ahmed Dönemi İran Seferleri Örneği. (Ed. H. C. GÜZEL-K. ÇİÇEK), Türkler, C. X, Ankara, 151-163.
İŞBİLİR, Ömer (2007) Nüzul. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 33, 311-312.
KANAR, Mehmet (2010) Farsça-Türkçe Sözlük. Ankara: Say Yayınları.
KARAMANLIOĞLU, Ali Fehmi (1989) Seyfî Sarâyî, Gülistan Tercümesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
KOÇAK, Zülfiye, Dragana AMEDOSKİ (2016) 1662 Yılında Uyvar Seferi İçin Hazırlanan Sürsat Defteri. Tarih İncelemeleri Dergisi, XXXI/1, 137-304.
KORKMAZ, Zeynep (2009) Türkiye Türkçesi Grameri: Şekil Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
KORNFILT, Jaklin (1997) Turkish. London and New York: Routledge.
KOSTİKYAN, K. P. (2008) Persian Documents of the Matenadaran. Yerevan.
KÖK, Ali (2022) Büyük Selçuklu Sonrası Anadolu, İran, Irak ve Kafkasya Sahası Türk Devletlerinde Devlet Yazışma Kültürü, Dili ve Üslûbu, Belgeler ve Açıklamalı Dizinler. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi.
KÜÇÜK, Levent (2007) Osmanlı Vergi Hukukunda Avarız Kavramı ve Avarızın İdaredeki Rolü. Ankara: Ankara Üniversitesi Tarih Anabilim Dalı Yayımlanmamış Doktora Tezi.
KÜLTÜRAL, Zühal, Latif BEYRELİ (1999) Şerîfî Şeyhnâme Çevirisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
KÜTÜKOĞLU, Bekir (1993) Osmanlı-İran Siyâsî Münâsebetleri (1578-1612). İstanbul: Özal Matbaası.
LEWIS, Geoffrey (2000) Turkish Grammar. New York: Oxford University Press.
Mc GOWAN, Bruce (1981) Osmanlı Avârız- Nüzül Teşekkülü. VII. Türk Tarih Kongresi, II, Ankara, 1327-1330
ORALTAY, H., N. YÜCE, S. PINAR (Çev.) (1984) Kazak Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları.
ÖZYETGİN, Ayşe Melek (2001) Ebū Ḥayyān Kitābu’l-İdrāk li Lisāni’l-Etrāk Fiil: Tarihî-Karşılaştırmalı Bir Gramer ve Sözlük Denemesi. Ankara: KÖKSAV Tengrim Türklük Araştırmaları Dizisi: 3.
ÖZYETGİN, Ayşe Melek (2004) Eski Türk Vergi Terimleri. Ankara: KÖKSAV Tengrim Türklük Bilgisi Araştırmaları Dizisi: 4.
PAKALIN, İsmet Zeki (1993) Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü-III. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
POLAT, Süleyman (2015) IV. Murat’ın Revan Seferi Organizasyonu ve Stratejisi. Ankara: Genelkurmay Basımevi.
POLAT, Süleyman (2018) Osmanlı Devleti’nde Nüzul Vergisinin Teşkili ve Gelişimi: XVI-XVII. Yüzyıllarda Osmanlı Ekonomisi Nüzul Vergisi Üzerinden Değerlendirmek. Belleten, Türk Tarih Kurumu, S. Aralık 2018, C. 82-Sayı 295, 829-862.
REDHOUSE, Sir James (2000) Türkçe/Osmanlıca-İngilizce Sözlük. İstanbul: SEV Matbaacılık ve Yayıncılık AŞ.
SAHİLLİOĞLU, Halil (1964) 17. Yüzyıl Sonunda Bolu Livası Sürsat Bedeli. Çele Dergisi, S. 11, 15-21.
SELÇUK, Hava (2008) Osmanlı Devleti’nde Merkez-Taşra İlişkisi Bağlamında Avârız, Nüzul ve Sürsat Vergileri (Şer'iyye Sicillerine Göre XVII. Yüzyılda Kayseri Sancağı. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 24, Yıl: 2008/1, 159-201.
SERTOĞLU, Mithat (1958) Resimli Osmanlı Tarihi Ansiklopedisi. İstanbul: İstanbul Matbaası.
STEINGASS, F. (1963) A Comprehensive Persian-English Dictionary Including the Arabic Words and Phrases to be met With in Persian Literature. London.
SÛDÎ, S. (1996) Defter-i Muktesid, (Osmanlı vergi düzeni). (Haz. M. A. ÜNAL). Isparta: Fakülte Kitabevi.
TABAKOĞLU, A. (2016) Osmanlı Malî Tarihi. İstanbul: Dergâh Yayınları.
Tarama Sözlüğü V. 2019, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Tatarsko-Russkiy Slovar'. Moskva 1966.
TEKİN, Talat (1995) Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler. Ankara.
TENİŞEV, E. R., X. İ. SÜYÜNÇ (1989), Karaçaevo-Balkarsko-Russkiy Slovar'. Moskva.
TIETZE, Andreas (2019) Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati. C. VII, Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi.
TOPARLI, Recep (1988) El-Kavaninü’l-Külliye li-Zabtı’l-lugati’t-Türkiyye (Şekil Bilgisi Özellikleri-İndeks). Türk Dünyası Araştırmaları, Şubat 1988, 143-196.
TOPARLI, Recep (1992) İrşādu’l-Mulūķ ve’s-Selāŧįn, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
TOPARLI, Recep, M. Sadi ÇÖGENLİ, Nevzat YANIK (1999) El-Kavânînü’l-Külliye li-Zabti’l-lügati’t-Türkiyye. Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları.
TUĞLUCA, Murat (2020) Osmanlı Devlet-Toplum İlişkisinde Şikâyet Mekanizması ve İşleyiş Biçimi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
TULUM, Mertol (2011) 17. Yüzyıl Türkçesi ve Söz Varlığı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Türkçe Sözlük. 2005, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı (2011) Osmanlı Tarihi III. Cilt 1. Kısım. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı (2011) Osmanlı Tarihi IV. Cilt 2. Kısım. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
YÜCE, Nuri (1988) Mukaddimetü’l-Edeb, Giriş, Dil Özellikleri, Metin, İndeks. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
ZAJĄCZKOWSKİ, A. (1961) Najstarsza Wersja Turecka Xusräv u Şîrîn Qutba, Czesc III, Slownik. Warszawa.
ZAJĄCZKOWSKİ, A. (1965) (I) Chapitres Choisés du Vocabulaire Arabe-Kiptchak “ad-durrat al-mudia fi'l-luġat-at Turkiya. Rocznik Orientalistyczny, XXIX/1, Warszawa, 39-98.
ZAJĄCZKOWSKİ, A. (1965) (II) Material kolokwialny arabsko-kipczacki w Slowniku “ad-durrat al-mudia fi'l-luġat-at Turkiya. Rocznik Orientalistyczny, XXIX/2, Warszawa, 71-116.
|
