|
Reflexive Voice Forming Function of {-(I)l-} Morpheme in Tatar Turkish
ÇİMEN, Gamze
JMTS 2024, 21(1): 36-61; DOI: 10.58785/MTAD.21.2024.1.4
Published online: 1 July 2024
Article (PDF 522 KB)
ÖZET
Genel ve özel dilbilgisi çalışmalarında çatı kategorisinin tanımı ve içeriği ile ilgili görüş birliği olmadığı gibi Türk dilinin tarihsel dönemlerinde de çatı kategorisini oluşturan fiil çatılarının tanımı ve işlevleri konusunda araştırmacılar arasında görüş birliği bulunmamaktadır. Dolayısıyla Türk dili üzerine yapılan çalışmalarda dönüşlü çatının tanımı, işlevi ve işaretleyicileri ile ilgili farklı yaklaşımlar mevcuttur. Dönüşlü çatı gerçeklikteki varlık-hareket ilişkisini aktaran konuşur tarafından kurulan cümlede, yüklem olan fiilin bildirdiği hareketin adlandırması özne görevindeki varlık tarafından gerçekleştirildiğini ve gerçekleştirilen hareketin öznesi görevindeki varlık adı ile özdeş olan nesnesi konumundaki varlığa yönelik olduğunu bildiren dilbilgisel kategori temelinde açıklanır. Dönüşlü çatının kurulmasında çeşitli yöntemler kullanılır. Bunlardan ekleme yöntemiyle oluşturulan dönüşlü çatı -(X)n- ve -(X)l- biçimbirimleriyle işaretlenir. Dönüşlü çatının -(X)n- biçimbirimiyle işaretlenmesi hususunda araştırmacılar arasında görüş birliği olduğu bilinir. Diğer yandan esas olarak edilgen çatı işaretleyicisi olan -(X)l- biçimbirimiyle oluşturulan dönüşlü çatının içeriği hakkında araştırmacılar arasında uzlaşma olmadığı görülür. Dönüşlü çatı ile edilgen çatı arasında işlevsel düzlemde net bir ayrım yapılamayışına bağlı olarak -(X)l- biçimbiriminin dönüşlü çatı kurma işlevi ile ilgili farklı görüşler ortaya çıkmıştır. Bu çalışmada Türk dilinde esas olarak -(X)l- edilgen çatı işaretleyicisinin dönüşlü çatı kurma işlevine yönelik görüşler esasında yapılan değerlendirmeler neticesinde Türk dilinde ve bunların içinde Tatar Türkçesinde bağlama bağlı olarak -(I)l- biçimbiriminin dönüşlü çatı kurma işlevinin diğer işlevlerinden ayrıldığı hususların tespit edilmesi yoluyla sınırlarının belirlenmesi ve örneklerle açıklanması hedeflenmiştir.
ANAHTAR SÖZCÜKLER
Tatar Türkçesi, -(X)l- biçimbirimi, Dönüşlü çatı, Orta-edilgen çatı.
ABSTRACT
Just as there is no consensus on the definition and content of the voice category in general and special grammar studies, there is no consensus among researchers on the definition and functions of the verb forms that constitute the voice category in the historical periods of the Turkish language. Therefore, in studies on the Turkish language, there are different approaches regarding the definition, function and markers of the reflexive voice. The reflexive voice is explained on the basis of the grammatical category, which states that in the sentence constructed by the speaker, which conveys the entity-action relationship in reality, the movement reported by the predicate verb is performed by the entity that is the subject of the sentence, and that the performed movement is directed towards the entity that is the object of the sentence, which is identical to the subject of the sentence. Various methods are used to construct the reflexive voice. Of these, the reflexive voice formed by the addition method is marked with the reflexive morphemes -(X)n- and -(X)l-. It is known that there is a consensus among researchers on marking the reflexive voice with the morpheme -(X)n-. On the other hand, it is seen that there is no consensus among researchers about the content of the reflexive voice formed by the -(X)l- morpheme, which is essentially a passive voice marker. Due to the fact that there is a clear distinction between the reflexive voice and the passive voice on the functional plane, different views have emerged regarding the function of the -(X)l- morpheme to establish a reflexive voice. In this study, as a result of the evaluations made on the basis of the opinions on the reflexive voice forming function of the passive voice marker -(X)l- in the Turkish language, it is aimed to determine the boundaries of the reflexive voice forming function of the morpheme -(I)l- in the Turkic language and Tatar Turkish, depending on the context, by determining the issues where it differs from other functions and to explain them with examples.
KEY WORDS
Tatar Turkish, -(X)l- morpheme, Reflexive voice, Middle-passive voice.
KAYNAKLAR / BIBLIOGRAPHY
AKSAN D. (2009) Her Yönüyle Dil: Ana Çizgileriyle Dilbilim. Ankara: Türk Dil Kurumu.
ARGUNŞAH M. (2014) Çağatay Türkçesi. İstanbul: Kesit Yayınları.
ARGUNŞAH M. ve GÜNER G. (2015) Codex Cumanicus. İstanbul: Kesit Yayınları.
BANGUOĞLU T. (2007) Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
BODROGLİGETİ A. J. (2001) A Grammar of Chagatay. Languages of the World/Materials 155, Lincom Europa.
BOGDANOVSKİY P. V. (red.). (2003) Morfologiya tatarskogo yazıka. Moskova.
BROCKELMANN C. (1951) Osttürkische Grammatik der islamschen Litratur-sprachen Mittelasiens, Brill.
BURBIEL G. (2018) Tatar Grammar: A Grammar of the Contemporary Tatar Literary Language. Stockholm-Moscow: Institute for Bible Translation.
ÇİMEN G. (2023) Tatar Türkçesinde Dönüşlü Çatı. Doktora Tezi. Tez Danışmanı Prof. Dr. Ayhan ÇELİKBAY XVI+371s.
DMİTRİYEV N. K. (1948) Grammmatika başkirskogo yazıka. Moskva-Leningrad: İzdatel’stvo akademii nauk SSSR.
ECKMANN J. (2012) Çağatayca El Kitabı. (Çev. Günay KARAAĞAÇ). İstanbul: Kesit Yayınları.
ERCİLASUN A. B. (2014) Kutadgu Bilig Grameri - Fiil. Ankara: Akçağ Yayınları.
ERDAL M. (1991) Old Turkic Word Formation: A Functional Approach To The Lexion. Wiesbaden: Harrassowitz.
ERGİN M. (2012) Türk Dilbilgisi. İstanbul: Bayrak Basım/Yayım/Tanıtım.
GABAİN A. V. (2007) Eski Türkçenin Grameri. (Çev. M. AKALIN). Ankara: TDK Yayınları.
GENCAN T. N. (1979) Dilbilgisi. Ankara: TDK Yayınları.
GİGANOV İ. (1801) Grammatika tatarskogo yazıka. St. Peterburg,
GİLMULLOVİÇ M. F. (2003) Glagolı tatarskogo yazıka i ih leksikografirovaniye. Dissertatsiya na soiskaniye uçenoy stepeniy kandidata filologiçeskih nauk (Nauçnıy rukovoditel’: F. A. GANİYEV). Kazan.
GÜNER G. (2013) Kıpçak Türkçesi Grameri. İstanbul: Kesit yayınları.
HACIEMİNOĞLU N. (2013) Karahanlı Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
HACIEMİNOĞLU N. (2016) Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
HANGİLDİN V. N. (1959) Tatar télé grammatikası. Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.
HARİSOVA Ç. M. (2010) Tatar télé: Morfologiya. Kazan: Megarif Neşriyatı.
HİSAMOVA F. M. (2015) Tatar télé morfologiyası. Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.
İMANAYEV Ş. (1910) Tatar télénéñ neḫüwi ve sarıfı, (Sintaksis i morfologiya tatarskogo yazıka). Kazan.
KARAAĞAÇ G. (2013) Türkçenin Dilbilgisi. Ankara: Akçağ Yayınları.
KARAMANLIOĞLU A. F. (2019) Kıpçak Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
KORKMAZ Z. (2009) Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Ankara: TDK
NASIRÎ K. (1895) Enmüzec (Obrazets). Kazan.
SEVORTYAN E. V. (1962) Affiksal’noye glagoloobrazovaniye v azerbaycanskom literaturnom yazıke. Moskva.
ŞÇERBAK A. M. (1981) Oçerki po sravnitel’noy morfologii tyurkskih yazıkov (Glagol). L.
TEKİN T. (2016) Orhon Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
TENİŞEV E. R. (1988) Sravnitel'naya-istoriçeskaya tyurkskix yazıkov: Morfologiya. Moskva.
TİMURTAŞ F. K. (2012) Eski Türkiye Türkçesi XV. Yüzyıl Gramer-Metin-Sözlük. İstanbul: Kapı Yayınları.
TROYANSKİY A. (1860) Kratkaya tatarskaya grammatika. Kazan: İzd. isp. i dop.
TUMAŞEVA D. (1978) Ḫezérgé tatar edebiy télé - morfologiye. Kazan: Kazan Universiteti Neşriyatı.
VELİDÎ C. (2007) Saylanma ḫézmetler. Kazan: Megarif Neşriyatı.
VELİULLİNA Z. vd. (1972) Hezérgé tatar edebiy télé morfologiyesé. Kazan: RSFRS Megarif Ministrlıgı Kazan Devlet Pedagogiya İnstitutı.
YILMAZ E. (2003) Türkiye Türkçesinde İkili Çatı Sorunu ve Bunun Öğretimi ile İlgili Meseleler. TDAY Belleten 2001/I-II. Ankara: TDK Yayınları. 251-289.
ZEKİYEV M. Z. (1958) Ḫezérgé tatar edebiy télé - Sintaksis. Kazan: Kazan Universitetı Neşriyatı.
ZEKİYEV M. Z. (Red.). (2016) Tatarskaya grammatika / Tatar grammatikası T. I-II-III. Kazan: Tatarstan Respublikası Fenner Akademiyasé G. İbrahimov Tél, Edebiyat hem Sengat’ İnstitutı (ТӘһСИ).
|
