On the directional word yüzükoyun as a down marker in the sub-dialects of Qashqai Turkish in the context of up:down directional oppositions
YAGHOOBİ, Valiollah
JMTS 2025, 22(1): 71-117; DOI: 10.58785/MTAD.22.2024.1.5
Published online: 6 May 2025
Article (PDF 1,5 MB)

ÖZET
Bu makale Kaşkay Türkçesi ağızlarında aşağı:yukarı yön gösteren karşıtlıklar bağlamında  bir aşağı yön göstericisi olarak yaygın bir kullanım alanına sahip “yokuş aşağı” ve “aşağıya doğru” anlamlarındaki yüzükoyun sözcüğü üzerinde durmaktadır. İncelememizde yüzükoyun AŞAĞI-sözcüğünün kullanım alanı, biçim-dizim ilişkileri, anlam olayları, karşıtları ve eş anlamlıları incelenmiştir. İncelemeye tâbi tutulan örnekler ise Kaşkay Eli Türk Ağızları: Ses Bilgisi adlı doktora tez konumuzun dil malzemesini oluşturan ve tarafımızca yapılan alan araştırmasında derlenen kaynak kişilerin ses kayıtlarına dayanmaktadır.

ANAHTAR SÖZCÜKLER
Kaşkay Türkçesi ağızları, anlam bilim, karşıtlık, karşıtlık türleri, yön gösteren karşıtlıklar, yön gösteren karşıtlık türleri, zıtlar.

ABSTRACT
This study discusses the word yüzükoyun meaning ‘downhill’ and ‘downwards’ which has a broad area of usage as a down marker in the sub-dialects of Qashqai Turkish in the context of up:down directional oppositions. In this paper, usage area, morphosyntactic relations, semantic changes, antonyms and synonyms of the DOWN-word yüzükoyun is investigated. The investigated examples are based and selected from linguistic materials we have collected in field studies for our doctorate thesis titled Turkish Sub-dialects of Qashqai People: Phonology.

KEY WORDS
Sub-dialects of Qashqai Turkish, semantics, opposition, opposition types, directional oppositions, types of directional oppositions, antipodals.

KAYNAKLAR / BIBLIOGRAPHY

AKSAN D. (2007) Her Yönüyle Dil, Ana Çizgileriyle Dilbilim. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
AKSAN D. (2006) Türkçenin Sözvarlığı. Ankara: Engin Yayınevi.
AKSAN D. (2009) Anlambilim, Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi. Ankara: Engin Yayınevi.
AMANOĞLU GULİYEV E. (2010) Nahçıvan Ağızları Söz Varlığı. Yayınlayan: Nail TAN-Hayrettin İVGİN. Ankara: Kültür Ajans Yayınları: 97.
ARAT R. R. (1965) Türkçede Cihet Mefhumu ve Bunun ile İlgili Tâbirler. Türkiyat Mecmuası-XIV, 1-24.
BARUTCU ÖZÖNDER F. S. (2002) İran ve Türkler. Kök Sosyal ve Stratejik Araştırmalar Dergisi, Cilt 4, Sayı 2, Güz, Ankara, ss. 101-122.
BAYATLI H. K. (1996) Irak Türkmen Türkçesi. Ankara: TDK Yayınları.
BECK L. (2017) Kaşkâîhâ-ye Îrân. Çeviren: Hamidreza JAHANDİDE, Kum: Nazara yayınları.
CAFEROĞLU A. (1984) Türk Dili Târihi I-II. İstanbul: Enderun Kitabevi.
CLAUSON G. (1972) An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
CRUSE D. A. (1986) Lexical Semantics. Cambridge University Press.
DANKOFF  R.,  KELLY  J.  (1982)  Maḥmūd al-Kāşġarī, Compendium  of  the  Turkic (Dīwān Luγāt at-Turk) I.  Sources  of  Oriental  Languages  and  Literatures  7,  Cambridge: Harvard Univesity Printing Office. 
DANKOFF  R.,  KELLY  J.  (1984)  Maḥmūd al-Kāşġarī, Compendium  of  the  Turkic (Dīwān Luγāt at-Turk) II.  Sources  of  Oriental  Languages  and  Literatures  7,  Cambridge: Harvard Univesity Printing Office.
DANKOFF  R.,  KELLY  J.  (1985)  Maḥmūd al-Kāşġarī, Compendium  of  the  Turkic (Dīwān Luγāt at-Turk) III.  Sources  of  Oriental  Languages  and  Literatures  7,  Cambridge: Harvard Univesity Printing Office.
Derleme sözlüğü (1993) XII Cilt, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
DİLÇİN C. (2009) Yeni Tarama Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
DOĞAN T. (2010) Urmiye Ağızları. Kırıkkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
DURAN S. (1956) Türkçede Cihet ve Mekan Gösteren Ek ve Sözler. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, Ankara 1988, 1-110.
ERCİLASUN A. B., AKKOYUNLU Z. (2014) Kâşgarlı Mahmud, Dîvânu Lugâti’t-Türk, Giriş – Metin – Çeviri – Notlar – Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
ERDAL M. (1991) Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the Lexicon. Vol. I-II, Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
ERDAL M. (2004) A Grammer of Old Turkic. Leiden & Boston: Brill.
ERDEM M. (2009) Modern Oğuz Türkçesi Söz Varlığı. Ankara:Grafiker Yayınları.
ERDEM M. (2006) Türkmen Türkçesinde Hareket fiillerinin “İstem”e Göre Anlam Değişmeleri. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Cilt 3, Sayı 2, 38-50.
ERGİN M. (2007) Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları.
FOX A. (1995) Linguistic Reconstruction, An Introduction to Theory and Method. Oxford University Press.
GABAIN A. V. (1988) Eski Türkçenin Grameri. Çeviren: Mehmet AKALIN, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
HACIEMİNOĞLU N. (1971) Türk Dilinde Edatlar. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
HATİBOĞLU V. (1970) Üstünkörü ve Yüzükoyun. Türk Dili, Cilt 22, Sayı 223-228, ss. 174-175
İMER K., KOCAMAN A., ÖZSOY A. S. (2013) Dilbilim Sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
KARİNİ J. (2009) Erdebil İli Ağızları. Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora tezi.
KHAZANOV A. M. (2015) Göçebe ve Dış Dünya, geçmiş, gelecek ve şimdiki hâli üzerine mukayese. Çeviren: Ömer SUVEREN, İstanbul: Doğu Kütüphanesi yayınları.
KORKMAZ Z. (2003) Türkiye Türkçesi Grameri, Şekil Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
KORKMAZ Z. (2013) Türkiye Türkçesinin Temeli Oğuz Türkçesinin Gelişimi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
LAKOFF G., JOHNSON M. (2015) Metaforlar, Hayat, Anlam ve Dil. Çeviren: Gökhan Yavuz DEMİR, İstanbul: İthaki Yayınları.
LYONS J. (1977) Semantics, Vol. I-II, Cambridge University Press.
Özbek Tilining İzahlı Lugatı (1981) I-II Cilt, Moskova: Rus Tili Naşriyeti.
Mahmud b. Ali, Nehcü’l-Ferādīs, I Metin, II Tıpkıbasım (1995): Tıpkıbasım ve Çeviriyazı: Janos Eckmann, Yayınlayan: Semih TEZCAN-Hamza ZÜLFİKAR, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları.
Mahmud b. Ali, Nehcü’l-Ferādīs, III Dizin-Sözlük (1998): Hazırlayan: Aysu ATA, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
MERDANİ RAHİMİ E. (2007) Qaşqayı Sözlügü. Kum: Ansari Yayınları.
OBERLİNG P. (2014) Kûçneşînhâ-ye Kaşkâî-ye Fârs. Çeviren: Farhad TAYYEBİPOUR, Tahran: Pardīs-e Dāneş Yayınları.
ORUCOV Ə., ABDULLAYEV B., RƏHİMZADƏ N. (2006) Azərbaycan Dilinin İzahlı Lüğəti. IV Cilt, Bakı: Şərq-Qərb Yayınları.
RASSADİN V. İ. (2005) Slovar tofalarsko-russkiy i russko-tofalarskiy. Sankt-Peterburg: Drofa Yayınevi.
RÄSÄNEN M. (1969) Versuch Eines Etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura.
SAEED J. I. (2009) Semantics. Wiley-Blackwell publication.
SAĞLIK G. S. (2007) Türk Dilinde Yön Gösteren Karşıtlıklar: AŞAĞI:YUKARI Sözcükleri. Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi.
SAĞLIK G. S. (2008) Dîvânu Lugâti’t-Türk’te karşıtlıklar. Kâşgarlı Mahmûd Kitabı, Editör: F. Sema Barutcu ÖZÖNDER,  Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
SAĞLIK ŞAHİN G. S. (2009)Türk Dilinde Yön Gösteren Karşıtlıklar: AŞAĞI:YUKARI Sözcükleri. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Cilt 6, Sayı 3, 18-32.
SAĞLIK ŞAHİN G. S. (2018) Yayımlanışının Yüzüncü Yılında Atebetü’l-Hakayık’ta Karşıtlıklar. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi. Cilt 15, Sayı 3, ss. 467-478.
ŞİRƏLİYEV M. Ş., İSLAMOV M. İ. (1999) Azərbaycan Dialektoloji Lüğəti I. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 
ŞİRƏLİYEV M. Ş., İSLAMOV M. İ. (2003) Azərbaycan Dialektoloji Lüğəti II. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
ŞİRƏLİYEV M. (2008) Azərbaycan Dialektologiyasının Əsasları. Bakı: Şərq-Qərb Yayınları.
TEKİN T. (1958) ‘Yüzükoyun’ Bileşiğinin Yapısı. Türk Dili, Cilt 7, Sayı 76, ss. 188-189.
TEKİN T (1995) Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler. Ankara: Simurg Yayınları.
TEKİN T. (2003) Orhon Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 9.
TEKİN T., ÖLMEZ M. (2003) Türk Dilleri, Giriş. İstanbul: Yıldız, Dil ve Edebiyat Dizisi: 2.
TEKİN T. (2005) ‘Yüzükoyun’ Bileşiğinin Yapısı. Makaleler III, Çağdaş Türk Dilleri, Hazırlayan: Emine Yılmaz-Nurettin Demir, 53-55, Ankara: Grafiker Yayınları.
TEKİN T. (2005) Türk Dil ve Diyalektlerinin Yeni Bir Tasnifi. Makaleler III, Çağdaş Türk Dilleri, Hazırlayan: Emine YILMAZ-Nurettin DEMİR, Ankara: Grafiker Yayınları.
TENİŞEV, E., R. (1997), Sravnitelno-İstoriçeskaya Grammatika Türkskih Yazıkov – Leksika, “Nauka”, Moskova.
TENİŞEVA E. R. (ed.) (1968) Tuvinsko-Russkiy Slovar’. Moskova: İzdatelstvo Sovetskaya Entsiklopediya.
TİMURTAŞ F. K. (1994) Eski Türkiye Türkçesi. İstanbul:Enderun Kitabevi.
XIII.Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü (1965-88) VIII Cilt, 2. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Türkçe Sözlük (2005) Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 549. 
VARDAR B. (2007) Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Multilingual Yayınları.
YAGHOOBİ V. (2011) Bir Kaşkay Türk Şiiri Antolojisi: Ḳaşḳā’i Şiʿri yā Āŝār-i Şuʿarā-yi Ḳaşḳā’ī. Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
YAGHOOBİ V. (2017) Kaşkay Türkçesinde Aşağı : Yukarı Yön Gösteren Karşıtlıklar Bağlamında Bir Aşağı Yön Göstericisi Kotı/Kota Sözcüğü Üzerine, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Cilt 14, Sayı 4, ss. 85-119.
YAGHOOBİ V. (2023) Kaşkay Eli Türk Ağızları: Ses Bilgisi. Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Anabilim Dalı Doktora Programı, Yayımlanmamış Doktora Tezi.