Kutadgu Bilig V:  Kutadgu Bilig Nüshaları, İlk ve Sonraki Sahipleri
ÖZÖNDER, F. Sema Barutcu
MTAD 2022, 19(4):437-473; DOI: 10.1501/MTAD.19.2022.4.21
E-yayın Tarihi:9 Ocak 2023
Makale (PDF 893 KB)

Kutadgu Bilig V: The  Kutadgu Bilig Manuscripts and The First and Subsequent Owners
ÖZÖNDER, F. Sema Barutcu
JMTS 2022, 19(4):437-473; DOI: 10.1501/MTAD.19.2022.4.21
Published online: 9 January 2023
Article (PDF 893 KB)

ÖZET
Kutadgu Bilig'in Yûsuf tarafından hazırlanan bir taslak veya temiz kopyası elimizde yoktur. Eserin bugüne ulaşan üç nüshası vardır. Bunlar literatürde Kahire nüshası (C), Fergana nüshası (B), Viyana veya Herat nüshası (A) olarak bilinmektedirler. Kahire KB'nin ilk mâliki/sahibi ᶜİzzeᵓd-dīn Aydemürüᵓd-Devādārüᵓn-Nāṣırī olup, ayrıca vakfedilmiş elyazma kitaptır. Fergana nüshasının unvan sayfası yanında son kısımları da eksiktir, ancak özellikleri Kahire nüshası gibi bir geçmişi olduğu izlenimini vermektedir. KB Herat Nüshası Fatih Sultan Mehmed Han'ın bitikçisi ᶜAbduᵓr-rezzāḳ Baḫşı tarafından İstanbul'a getirtilerek satın alınmıştır.

ANAHTAR SÖZCÜKLER
Kutadgu Bilig / Yûsuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig nüshaları, vaḳf-kitap, kitap sahipliği, kitap mülkiyeti

ABSTRACT
We don't have neither a draft copy (musawwada) nor a fair copy (mubayyada) of Kutadgu Bilig written in Yûsuf's hand. There are three copies of the Kutadgu Bilig. They are known as the Cairo copy (C), the Fergana copy (B), and the Herat (or the Vienna) copy (A). The first owner of the Cairo copy of the Kutadgu Bilig is ᶜİzzeᵓd-dīn Aydamuruᵓd-Davādāruᵓn-Nāṣirī, and this manuscript is also an endowment book. In Fergana copy, there is no title page and the last folios. However the pecularities of the Fergana manuscript give the impression that it has been a similar story to the Cairo copy. The Herat manuscript was brought to Istanbul by Chancery Secretary ᶜAbduᵓr-rezzāḳ Baḫşı of Fatih Sultan Mehmed Khan and purchased.

KEY WORDS
Kutadgu Bilig / Yūsuf Ḫāṣṣ Ḥācib, Kutadgu Bilig copies, endowment-book, book ownership

KAYNAKLAR / BIBLIOGRAPHY

Kutadgu Bilig Tıpkı Basımları/Facsimiles of Kutadgu Bilig

A/H = Herat nüshası / Herat MS

B/F = Fergana nüshası / Fergana MS

C/K = Kahire nüshası / Cairo MS

Kaynaklar /Bibliography

ARAT, R. Rahmeti (19742) Kutadgu Bilig II Çeviri. Ankara : Türk Tarih Kurumu Yayınları.
ARAT, R. Rahmeti (19792) Kutadgu Bilig I: Metin. Ankara : Türk Dil Kurumu Yayınları. (KB)
AYALON, David (1951) ″L'esclavage du mamelouk”, Oriental Notes and Studies, No. 1, Kudüs (Tü. çev: Samira KORTANTAMER (1989) ″Memlûk Devletinde Kölelik Sistemi”. Tarih İncelemeleri Dergisi, IV, 211-247.
AYALON, David (1953a) "Studies on the Structure of the Mamluk Army - I", Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 15, No. 2, 203-228.
AYALON, David (1953b) "Studies on the Structure of the Mamluk Army - II", Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 15, No. 3, 448-476.
 AYALON, David (1954) "Studies on the Structure of the Mamluk Army - III", Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 16, No. 1, 57-90.
AYALON, David (1979) "Names, Titles and 'Nisbas' of the mamlûks", The Mamluk Military Society, Variorum Reprints, London.
AYAZ, Fatih Yahya (2007) "Türk Memlükler Döneminin Büyük Emîrlerinden Yelboğa el-Ömerî (ö. 768/1366) ve İdaredeki Nüfuzu," Ç. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 16, Sayı 1, 81-100.
AYDINLI, Osman ve Samir Fattah ARVAS (2017) “İbn Dokmak'ın Hayatı ve “Nazmü'l-Cümân fî tabakâti Ashabı İmamına en-Nu'mân” isimli eseri”, Bakı Dövlet Üniversitesi İlahiyyat Fakültesinin Elmi Mecmuasi, No: 28, Dekabr (Aralık) 2017.
BARTHOLD, Wilhelm (1923) “The Bughra Khan Mentioned in the Qudatqu Bilik”, Bulletin of the School of Oriental Studies, University of London, Vol. 3, No. 1 (1923), 151-158.
BARUTCU ÖZÖNDER, F. Sema (2017) “Kutadgu Bilig I: Zaman-Mekân-Konuşur: XI. Yüzyılda Balasagun'dan Kâşgar'a, Balasagunlu'dan Kâşgarlı'ya”, Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Dergisi, Cilt: 2, Sayı: 2 (Aralık), 12-63. DOI: 10.32321/cutad.358071
BARUTCU ÖZÖNDER, F. Sema (2018) “Kutadgu Bilig II: Kutadgu Bilig'in Metin Türü ve Tarihsel Diyalektoloji için Değeri”, Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Dergisi, Cilt: 3, Sayı: 2, Aralık 2018, 179-253. DOI: 10.32321/cutad.490986
BARUTCU ÖZÖNDER, F. Sema (2021) “Kutadgu Bilig III: Balasagunlu Yûsuf'un Elyazma Kitabı”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Cilt: 18, Sayı: 4 (Aralık 2021), 495-534. DOI: 10.1501/MTAD.18.2021.4.29
BARUTCU ÖZÖNDER, F. Sema (2022) “Kutadgu Bilig IV: Kutadgu Bilig Sonraki Ellerin Sansürüne mi Uğradı?”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Cilt: 19, Sayı: 3 (Eylül 2022), 281-322. DOI: 10.1501/MTAD.19.2022.3.14
BERCHEM, Max Van (1909) Matériaux Pour Un Corpus Inscriptionum Arabicarum. Deuxième Partie. Syrie Du Nord Par M. Moritz SOBERNHEIM, Premier Fascicule. Imprimerie De L'institut Français D'archéologie Orientale, Ministère De L'instruction Publique Et Des Beaux-Arts Mémoires Publiés Par Les Membres De L'institut Francais S'archeologie Orientale Du Caire Sous La Direction De M. É. CHASSINAT, 25. Cilt, Le Caire.
BİLGE, Rifat (1936-1939) “Dîvânu Lugâti't-Türk'ün Başındaki Makale”, Türkiyat Mecmuası, c.VI‚ 1936-39, İstanbul.
BOMBACI, Alessio (1953) "Kutadgu Bilig Hakkında Bazı Mülahazalar," 60. Doğum Yılı Münasebetiyle Fuad Köprülü Armağanı. (Mélanges Fuad Köprülü). Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları. Osman Yalçın Matbaası. İstanbul: 65-76.
DANKOFF Robert (1983) Yūsuf Khaṣṣ Ḥājib, Wisdom of Royal Glory (Kutadgu Bilig), A Turko-Islamic Mirror for Princes. Chicago and London: The University of Chicago Press. (KB)
DANKOFF Robert, and James KELLY (1982-1995) Mahmūd al-Kāşġarī. Compendium of the Turkic dialects (Dīwān luġāt at-turk), Ed. and transl. with introduction and indices. P. 1-3, Sources of Oriental Languages and Literatures - Turkish Sources, Harvard: Harvard University Press.  (DLT)
DANKOFF, Robert (1979a) “Textual  Problems in Kutadgu Bilig”, Journal of Turkish Studies, Vol. 3, Harvard, 89–99. [Tercümesi: (2015) "Kutadgu Bilig’in Metin Sorunları", Çev. Erdem UÇAR. Dil Araştırmaları, 16, 158-169.]
DÉROCHE, François et al. 2006. Islamic codicology: an introduction to the study of manuscripts in Arabic script. London.
DUTTON Yasin (1999) The Origins of Islamic Law. The Qurᵓān, the Muwaṭṭaᶜ and Madinan ᶜAmal. Richmond, Surrey: Curzon Press.
EL-ᶜASḲALĀNĪ, Şihābuᵓd-dīn Aḥmed bin ᶜAlī bin Muḥammed ibn Muḥammed bin ᶜAlī  bin Aḥmed İbn Ḥacer (1414/1993), eᵓd-Dürerüᵓl-kāmine fī aᶜyāniᵓl-miᵓetiᵓṯ-ṯāmine. c. I-IV, Haz. Muhammed Ali ABDÜLVÂRİS, Beyrut: Dâr el-Ceyl.
EL-ᶜASḲALĀNĪ, İbn Ḥacer (1489/1969) İnbāᵓuᵓl-ġumir bi-ebnāᵓiᵓl-ᶜumir. c. I-IV, Haz. Hasan HABEŞÎ, Kahire.
EL-MAḲRĪZĪ, Taḳiyuᵓd-dīn ebī el-ᶜAbbās Aḥmed bin ᶜAliyyu ᶜAbdiᵓl-ḳādir el-ᶜUbeydī (1418/1997) el-Sülūk li-maᶜrifeti düveliᵓl-mülūk. c. I-VII, Haz.: Muhammed Abdulkadir ATÂ, Beyrut: Dâr el-Kütüb el-İlmiye.
EL-MAḲRĪZĪ, Taḳiyuᵓd-dīn Aḥmed bin ᶜAliyyu (1423/2002) Düreru'l-ᶜuḳūd el-ferīdet fī terācimi'l-aᶜyāniᵓl-müfīdeti. Haz. Muhammed D. el-CELÎLÎ, c. I-IV, Beyrut: Dâr el-Garb el-İslâmî.
ERCİLASUN Ahmet B. ve Ziyat AKKOYUNLU (2014) Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti't-Türk. Giriş - Metin - Çeviri - Notlar - Dizin. Ankara : TDK Yayınları. (DLT)
FLEMMING, Barbara (1977) “Literary Activities in Mamlūk Halls and Barracks,” in Studies in Memory of Gaston Wiet, ed. Myriam ROSEN-AYALON (Jerusalem: Institute of Asian and African Studies, the Hebrew University of Jerusalem.
FLUGEL, Gustav (1867) Die Arabischen, Persischen und Türkischen handschriften der kaiserlich-königlichen Hofbibliothek zu Wien. Dritter Band, Wien. [Katalog No: 1864 (bk. s. 296)]
GACEK, Adam (1987) "Ownership statements and seals in Arabic manuscrips", Manuscripts of the Middle East 2, 88-95.
GACEK, Adam (2001) The Arabic Manuscript Tradition: A Glossary of Technical Terms and Bibliography. Leiden; Boston; Köln: Brill.
GACEK, Adam (2007) "Taxonomy of scribal errors and corrections in Arabic manuscripts", eds. Judith PFEIFFER & Manfred KROPP, Theoretical Approaches to the Transmission and Edition of Oriental Manuscripts. Proceedings of a symposium held in Istanbul, March 28-30, 2001. Beirut:  Orien-Institut, 217-235, 313-319.
GACEK, Adam (2009) Arabic Manuscripts: A Vademecum for Readers. Leiden; Boston; Köln: Brill.
HAARMANN, Ulrich (1980) Mamluk endowment deeds as a source for the history of education in the late medieval Egypt, al-Abhath 28 (1980), 31 - 47.
HAARMANN, Ulrich (1988) ″Arabic in Speech, Turkish in Lineage˝, Journal of Semitic Studies 33 (1988), 81-114.
İBN DOḲMAḲ, Sārimüᵓd-dīn İbrāhīm bin Muḥammed bin Aydemir el-ᶜAlāᵓī (1982) el-Cevheruᵓṯ-ṯemīn fī siyeriᵓl-ḫulefā ve’l-mülūk veᵓs-selāṭīn. Haz. Saîd A. ÂŞÛR, Mekke: Umm el-Nûra University.
İBN TAĞRIBERDİ, Yūsuf bin el-Atabekī Cemāleᵓd-dīn Ebu'l-Meḥāsin (1984-2006) el-Menheluᵓṣ-ṣāfī vaᵓl-mustavfī baᶜdeᵓl-vāfī., Haz.: Muhammed M. EMÎN,  c. I-XII, Kahire.
İNAN, Abdülkadir (1950/1998) “XIII-XV. yüzyıllarda Mısır'da Oğuz-Türkmen ve Kıpçak lehçeleri ve “Halis Türkçe”“, Makaleler ve İncelemeler, II. cilt, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 82-107. [İlk baskı: Türk Dili Belleten, Seri III, 1950).
JAMAL, Gulnisa ve Muhammet Savaş KAFKASYALI (2016) Kutadgu Bilig Araştırmaları Tarihi. T. C. Başbakanlık Yurtdışı Türkler ve Akraba Topluluklar Başkanlığı, Ankara.
KOPRAMAN, Kâzım Yaşar (1992) Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi: Memlûkler, VII. İstanbul.
KOPRAMAN, Kâzım Yaşar (2015) ‟Memlükler Sahasında Oğuzlar”, Oğuzlar: Dilleri, Tarihleri ve Kültürleri, 5. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, Ed.: Tufan GÜNDÜZ ve Mikail CENGİZ, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırnaları Enstitüsü Yayınları, 363-368.
LEDER, Stefan (2002) “Spoken word and written text – Meaning and social significance of the institution of riwāya", Islamic Area Studies Working Paper Series, No. 31, Tokyo.
LEDER, Stefan (2011) “Understanding a text through its transmission: Documented samāᶜ, copies, reception", Manuscript Notes as Documentary Sources, Eds. Andreas GÖRKE, Konrad HIRSCHLER, Beiruter Texte und Studies 129, Beirut: Orient-Institut Beirut, 59-72.
LUTFİ, Huda (1985) Al-Quds al-Mamlûkiyya. A History of Mamlûk Jerusalem Based on the Ḥaram Documents. Berlin: Klaus Schwarz Verlag.
MAHAMID, Hatim (2009) ″Mosques as Higher Educational Institutions in Mamluk Syria,” Journal of Islamic Studies, 20:2, 188–212. [Tü. çevirisi: MAHAMİD, Hatim “Memlükler Dönemi Suriye'de Yüksek Öğretim Müesseseleri Olarak Camiler," Çev. Harun YILMAZ, M.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 41 (2011/2), 253-274].
MALOV, Sergey Yefimoviç (1951) Pamjatniki Drevnetjurkskoj Pis’mennosti, Teksty i Issledovanija. Moskva - Leningrad: Izdatel’stvo Akadamii Nauk SSSR [Nauka Reprint 1979].
MASSOUD, Sami G. (2007) The Chronicles and Annalistic Sources of the Early Mamluk Circassian Period. Brill: Leiden, Boston.
NORTHRUP, Linda S. (1998) “The Bahri Mamluk Sultanate, 1250-1390,” The Cambridge History of Egypt, Volume I. Islamic Egypt, edited by Carl F. PETRY. Cambridge: Cambridge University Press, 242-289.
ÖZAYDIN, Abdülkerim (1997) "Hasan b. Muhammed b. Kalavun," TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt: 16, 332-333.
RADLOFF, Wilhelm (1891) Das Kudatku Bilik des Jusuf Chass-Hadscib aus Balasagun I. Das Text in Transscription. St. Petersburg.
ROSSI, Ettore (1956) "A note to the manuscript of the Dīwān luġāt at-turk ", Charisteria Orientalia, Praha.
SALAM-LIEBICH, Hayat (1975/1983) The architecture of the Mamluk city of Tripoli. Cambridge, Massachusetts: The Aga Khan Program for Islamic Architecture at Harvard University and the Massachusetts Institute of Technology.
SCHOELER, Gregor (1985/2007) “Die Frage der schriftlichen oder mündlichen Überlieferung der Wissenschaften im frühen Islam”, Der Islam, 62, 201-230; Türkçe çevirisi: Nimetullah AKIN (2007) “İslam'ın İlk Döneminde Bilimlerin Sözlü veya Yazılı Rivayeti Sorunu”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı II, 171-196.
SCHOELER, Gregor (2006) The Oral and the Written in Early Islam. Translated by Uwe VAGELPOHL, Edited by James E. MONTGOMERY, London and New York: Roudledge Taylor & Francis Group.
SODIQOV, Qosimjon (2010) “Qutadg‘u Bilig”ning Uyg‘ur Yozuvli Hirot Nusxasi. Toshkent: Toshkent Davlat Sharqshunoslik Instituti.
SÖYLEMEZ, Ömer (2019) Lübnan/Trablusşam'daki Memlük Dönemi Medreseleri. Akdeniz Üniversitesi Akdeniz Uygarlıkları Araştırma Enstitüsü, Akdeniz Ortaçağ Araştırmaları Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Dan.: Prof.Dr. Yıldıray ÖZBEK, Antalya.
STEENBERGEN, Jo Van (2006) Order out of chaos : patronage, conflict, and Mamluk socio-political culture, 1341-1382. Leiden . Boston: Brill.
STEENBERGEN, Jo Van (2011) "On the Brink of a New Era? Yalbughā al-Khāṣṣakī (d. 1366) and the Yalbughāwīyah", Mamlūk Studies Review Vol. XV, 117-152.
STEENBERGEN, Jo Van (2011) "The Amir Yalbughā al-Khāṣṣakī, the Qalāwūnid Sultanate, and the Cultural Matrix of Mamlūk Society: A Reassessment of Mamlūk Politics in the 1360s", Journal of the American Oriental Society, Vol. 131, No. 3 (July-September 2011), 423-443.
SUGAHARA, Mutsumi (2007) Tazkira-yi Awliya in the Uyghur Script. Part I: Introduction and Text in Transcription. Kobe: Kobe City College of Nursing.
SUGAHARA, Mutsumi (2008) Tazkira-yi Awliya in the Uyghur Script. Part II: Japanese Translation with Notes. Kobe: Kobe City College of Nursing.
SUGAHARA, Mutsumi (2011) "Kutadgu Bilig'in Herat (Viyana) Nüshası ve XV. Yüzyıl Türk Dili", Doğumunun 990. Yılında Yusuf Has Hacib ve Eseri Kutadgu Bilig Bildirileri, 26-27 Ekim 2009 Ankara, TDK Yayınları: Ankara, 471-478.
SUGAHARA, Mutsumi (2015) "A Middle Turkic qaṣīda in the Uyghur script", Area and Culture Studies 91, Tokyo University of Foreign Studies, 113-141.
TADMURĪ, ᶜÖmer A. (1974) Tārīḫ va āṯār mesācid ve medāris Ṭarāblus fī ᶜasriᵓl-memālīk. Tripoli: Dār el-Bilād.
TOR, Deborah G. (2009) “The Islamization of Central Asia in the Sāmānid era and the reshaping of the Muslim world”, Bulletin of SOAS, 72/2, 279-299.
ÜŞENMEZ, Emek (2009, 2011) “Kutadgu Bilig (Nemengan / Fergana / Özbekistan) Nüshası”. Doğumunun 990 Yılında Yusuf Has Hacib ve Kutadgu Bilig Bildirileri, 26-27 Ekim 2009, Ankara, TDK Yayınları, 565-579.
VAMBÉRY, Hermann (1867) "Eine Ḳaṣîde in Ujgurischer Schrift und Sprache, mit Text, Transkription, Uebersetzung und Noten", ZDMG 21, 638-651.
WINTER, Michael (2004) “Mamlūks and their Households in Late Mamlūk Damascus: A Waqf Study,” in The Mamlūks in Egyptian and Syrian Politics and Society, eds. Michael WINTER and Amalia LEVANONI, Leiden: Brill.
YÜKSE,L Murat (1984) "Kara Timurtaşoğlu Umur Bey'in Bursa'da Vakfettiği Kitaplar ve Vakıf Kayıtları", Türk Dünyası Araştırmaları, XXXI (Ağustos 1984), 134-147.

.